De “Zabern-Affäre” - De Affaire van Saverne 

Inleiding

Bij bovenstaande afbeelding van Hansi staat in zijn boek, “L'Histoire d'Alsace racontée aux petits enfants par l'oncle Hansi”, als bijschrift: “Hoe in Saverne, veertig jaar na de annexatie, Herr Oberleutnant v. Forstner gaat winkelen voor een tablet chocolade”.(1) Hansi’s tekening refereert aan een reeks van volksoploopjes rond deze Oberleutnant von Forstner, die zich eind 1913 afspeelde in het Elzasser stadje, Saverne, dat in die tijd 9.000 inwoners telt. Dit volksoploopje en andere opstootjes rond de “Oberleutnant” zouden leiden tot veel ophef over wat later de “Zabern-Affäre” zou gaan heten. Over deze interessante “Affaire de Saverne” heb ik maar nog eens een en ander uitgezocht. Het verhaal over de opstootjes vertelt ons veel over de spanningen, negen maanden voor het uitbreken van de Grote Oorlog, tussen de Franse Elzassers aan de ene kant en aan de andere kant hun starre bezetters, zoals de Franse bevolking in die tijd de Duitse autoriteiten ervoer.

Beknopte geschiedenis Elzas

De Duitsers beschouwen de Franse bevolking van de Elzas als een soort “Untermenschen”. Typerend voor deze houding is wel de opmerking van Generaal von Gaede, die later nog tijdens de Grote Oorlog in 1916 in Kaysersberg zei: “Das Land gefählt mir, aber die Bevölkerung muss vernichtet werden”.(2) Voor het uitbreken van de Grote Oorlog beschouwen veel Duitse militairen al de Elzas dan ook als “Feindesland”. (3)

Vanaf 1872 bevordert de Duitse regering met “Germanisierungs- und Assimilationsversuchen” de immigratie van Duitsers uit andere delen van het Keizerrijk. Volgens een van mijn bronnen, de Frans patriottische, Elzasser pater, Abbé E. Wetterlé, groeit na 42 jaar van annexatie de bevolking in de Elzas door de immigratie van ongeveer 400.000 Duitse inwoners in 1871 naar 1.800.000 Duitse inwoners in 1914. (4)

“A la chienlit!”

Na zes dagen huisarrest gaat Leutnant von Forstner op 18 november weer ostentatief op straat in Zabern om chocolade en sigaretten te gaan kopen. De garnizoenscommandant heeft bevolen dat hij vergezeld wordt van een escorte van vier (!) gewapende soldaten. (8) Het opvallende verschijnen van de Luitenant en zijn escorte lokt nieuwe oploopjes uit van de Franse Elzassers. Zoals ik al schreef, laten vooral de jongeren zich horen. De plaatselijke politie kijkt lijdzaam toe. Dit moment heeft Hansi dan ook verbeeld in bovenstaande tekening van de “Oberleutnant”, op het hoogtepunt van de “Affaire de Saverne”. Maar met deze gebeurtenis is deze affaire nog lang niet voorbij.

Direktor Mahler weigert in te grijpen

Generaal von Deimling draagt Kolonel von Reuter op om “den Vorsitzenden der lokalen Zivilverwaltung, Direktor Mahler“ onder druk te zetten om maatregelen te nemen tegen de oproerkraaiers en om met de politie de openbare orde te herstellen.

Mahler, die heimelijk met de Franse bevolking sympathiseert, weigert deze opdracht met als reden dat de relschoppers zich tot nu toe vreedzaam hadden gedragen en dat zij nog niet de wet hadden overtreden.

De situatie loop uit de hand

Als de tactloze Luitenant von Forstner zich op 28 november weer buiten vertoont, verzamelt zich opnieuw een menigte voor de kazerne. Opnieuw scanderen de jongeren: “A la chienlit!” Oberst van Reuter beveelt de commandant van de wacht, Tweede Luitenant Schadt, de menigte uiteen te drijven en desnoods op de menigte te schieten. Schadt beveelt de menigte drie maal zich te verwijderen. Dreigend met hun geweren verdrijven Schadt’s soldaten vervolgens de weigerachtige burgers van het plein voor de kazerne een zijstraat in. Daar beginnen zij lukraak demonstranten te arresteren.

Onder de gearresteerden bevinden zich drie rechters en een officier van justitie, die per ongeluk in de menigte zijn terecht gekomen bij het verlaten van het nabij liggende gerechtsgebouw. Zesentwintig mensen worden opgesloten in de kolenkelder, de zogenaamde “Pandurenkeller van het “Schloss Rohan”, dat vanaf 1890 tot en met 1918 als kazerne dienst deed.

Op 30 november demonstreren in Mulhouse 3.000 SPD-leden tegen het eigenmachtige en willekeurige optreden van het leger. In een resolutie noemen zij de Staat een militaire dictatuur en dreigen zij met stakingen. De Duitsers arresteren die dag in Mulhouse opnieuw Elzasser burgers.

Op 3 december slaat de onrust over naar de andere deelstaten van Duitsland. Op die dag roept de partijleiding van de SPD haar achterban op om massaal te demonstreren. Vier dagen later vinden er in 17 steden in Duitsland demonstraties plaats tegen de militaire willekeur en machtsmisbruik. De demonstranten eisen het aftreden van “Reichskanzler” von Bethmann Hollweg en Minister van Oorlog, von Falkenhayn. Er ontstaat een ware volksbeweging tegen het militarisme en tegen de onderdrukking van de minderheden binnen het keizerrijk.

Onrust in de “Reichstag”

In de “Reichstag” ligt Kanselier von Bethmann Hollweg op dezelfde dag onder een verwijtend vragenvuur van volksvertegenwoordigers van de SPD, “Das Zentrum”, en de “Fortschrittliche Volkspartei”. Von Bethmann Hollweg weet zich zichtbaar geen raad tijdens dit debat, maar Minister van Oorlog, von Falkenhayn, verweert zich krachtig door het op te nemen voor von Forstner en vooral door de pers te beschuldigen van het feit dat zij dit voorval zo heeft opgeklopt.

Tijdens de jaarwisseling betuigt zelfs Kroonprins Wilhelm zijn solidariteit met von Deimling en von Reuter door hen een bemoedigend telegram te sturen met de opbeurende woorden: “ Immer feste druff!“. (12)

Von Reuter en Schadt voor de Krijgsraad

Op 5 januari 1914 begint in Straatsburg de rechtszaak van de militaire rechtbank tegen de officieren von Reuter en Schadt. Op 10 januari worden zij vrijgesproken. Volgens het vonnis hadden de officieren zich niet schuldig gemaakt aan het eigenmachtig optreden als burgerpolitie. De rechtbank verontschuldigt het eigenmachtige optreden van de soldaten, en legt de verantwoordelijkheid voor de incidenten neer bij de burgeroverheid, die zelf maar tijdig had moeten zorgen om de openbare orde te bewaren. De rechtbank baseert zich tevens op een Pruisische wet uit 1820, waarin geregeld is dat de militaire autoriteiten met geweld mogen ingrijpen, als de burgeroverheid niet in staat is de orde te bewaren. In triomf verlaten de officieren en hun militaire aanhang het gerechtsgebouw; de onaantastbaarheid van het Keizerlijke leger is een feit geworden.

Nasleep

Ook al mag de tekening van Hansi voor kinderen gemaakt zijn, zijn eenvoudige karikatuurtekening blijkt dus een momentopname te zijn van een roerige periode in de Elzas, die zelfs de Kaiser, de Kanselier, en de “Reichstag” in Berlijn bereikte. Een jonge blaag van een officiertje trekt tactloos zijn grote bek open, wordt hardnekkig gesteund door zijn superieuren, waardoor uiteindelijk de al wankele positie van de kanselier onder druk komt te staan. Het Duitse leger is nooit bezig geweest met het winnen van de harten van de Elzassers, maar men was slechts uit om zijn superieure positie over de burgers te behouden.